Euskal Herrian bizitzea? Euskaraz jakitea? Eguneroko bizitza euskaraz egitea? Nahasmen handia sortzen da maiz “euskaldun” hitza erabiltzean: batzuetan, zenbaitek adiera batez erabiltzen dute, eta beste batzuek, beste batez; beste batzuetan, pertsona berberak esanahi bata edo bestea eman diezaioke, egoera edota testuinguruaren arabera; eta, azkenik, badira nahasmen edo zehaztasun falta hori baliatzen dutenak errealitatea ezkutatu eta denak berdintzeko.
Baina argi dago ez direla gauza bera: Ala gauza bera al litzateke euskaraz ez dakien jendez osatutako Euskal Herria, euskaraz jakin bai baina erabiltzen ez duenaz osatutakoa eta euskaraz bizi direnez osatutakoa? Zalantzarik gabe, ez.
Gauzak horrela, zer arraio da euskaldun izatea? Norbaitek hitzaren jatorriari errepara liezaioke eta esan euskalduna “euskara duena” dela, baina, jatorriak jatorri, hitzak aldatuz doaz gizartea aldatuz doan bezala, eta sarritan hasierako esanahi hori, iragana, ez zaigu baliagarria izaten etorkizuna eraikitzeko. Hori dela eta, nik beste nonbaitetik jo nahiko nuke: hiru adiera horietatik zein da euskal hiztun komunitateak behar duena biziraupenerako? Hau da, herri bezala, zeinek berma diezaguke etorkizuna? Nire ustez, hortxe dago koska.
Hala, euskalduntzat Euskal Herrian bizi direnak hartuko bagenitu, etorkizunean Euskal Herria izen huts bat baino ez litzateke izango, Cartagena den bezala, adibidez, cartagotarren arrastorik gabea, esanahirik gabeko izen bat besterik ez.
Eta horren ordez, eta izenaren jatorri etimologikoari helduz (euskalduna, “euskara duena”), euskaldun izatea euskaraz jakitea dela erabakiko bagenu, aurreko emaitza berbera izan genezake: euskal hiztun komunitaterik gabeko Euskal Herria, non euskaraz jakitea ingelesa jakitearen parekoa den: jakin bai, baina norberarena ez den hizkuntza, ”arrotza” edo “bestea” bezala sentitzen dena, erabiltzen ez dena; edo are okerrago, hizkuntza hil baten azken arrasto gisa ikusten dena, egunerokotik kanpo, “erritual” jakinetara mugatua. Ez al da hau, gauzak aldatu ezean, behintzat, Irlandan gertatzen ari dena?
Hortaz, gaur gaurkoz nik argi dut: euskaraz bizi direnak dira euskaldunak, kitto. Besteak izango dira euskal herritarrak (bertan bizi direlako) edo euskaradunak (euskaraz dakitelako), baina ez euskaldunak, euskaraz bizi direnak baitira herriaren, hiztun komunitatearen etorkizuna ziurta dezaketen bakarrak.
Horrela, hasieran aipatutako hiru adierak, hitz eta esanahien arteko nahaste-borrastea eragiten dutenak, argitu ditugulakoan nago. Hiru esanahi, hiru hitz: euskal herritarrak, euskaradunak eta euskaldunak. Eta azken hauek euskal etorkizunaren berme bakarrak.
Orain, gauzak argituta, zera galdetu beharko genuke: zer etorkizun ari gara eraikitzen? Zer nolakoak dira belaunaldi berriak? Azken batean, zer dira gure seme-alabak? Euskaldunak, euskaradunak ala euskal herritarrak? Zintzotasunez erantzunda, etorkizuna nolakoa izan daitekeen atzeman eta bertan eragiteko aukera ona izango genuke.
Eta belaunaldi berrietan euskaldun gutxiegi daudela ondorioztatuko bagenu, beste honako hau galdetu beharko genuke: nola egin gure seme-alabak, euskaradunak ez ezik, euskaldunak ere izateko? Galdera honi erantzuna emateko gai bagina, lan erdiak eginak genituzke. Baina, jakina, hau ez da erraza erantzuten, eta luze jo lezake, gainera.
Beraz, hobe hori beste baterako uztea, eta lehenbiziko galderarekin hastea: nire inguruan zer nolakoak ikusten ditut belaunaldi berriak? Azken finean, zer dira gure seme-alabak eta euren lagunarteak? Euskaldunak, euskaradunak ala euskal herritarrak? Ezinbestekoa baita, ezertan hasi baino lehen, diagnostiko egokia egitea.
Eneko Oiartzabal Gerriko
Hondarribia aldizkarian 2018ko ekainean argitaratua